Մենք ունենք մարմնավոր հայրենիք և հոգևոր հայրենիք: Այս երեկուսը մեկ միասնություն են: Ֆիզիկական հայրենիքը մեր բնաշխարհն է, մեր հողը, մեր լեռը, ջուրը, մեր երկինքը, մեր չքնաղ երկիրը: Մեր հոգևոր հայրենիքը մեր բնական տարածքում ծնված, արարված ու այդ տարածքից անբաժան գոյատևած մեր մշակույթն է, մեր արվեստը, օրենքն ու ծեսը, մեր ոգին, իմաստությունը: Մեր հայրենիքը հազարամյակներ շարունակ մեզ համար եղել է մեր մարմնի, մեր էության ու հոգու շարունակությունը, մենք էլ եղել ենք նրա մասնիկը, նրա հոգին. այսինքն` մենք ու մեր հայրենիքը մեկ ամբողջություն ենք՝ իբրև մեկ ապրող, շնչող, արարող էակ: Կոմիտասը բոլոր ժամանակների այդ ամբողջական հայրենիքն է` արտահայտված տիեզերական ձայնային ալիքով և այդ ամենը բացատրող օրենքով: Կոմիտասի համար հայրենիքի հարազատ զավակը նախ և առաջ հայ գեջուկն էր, ում մասին գրում է. «Իր երգերուն մեջ բնությունը կխոսի, որովհետև բնությունն է նախ իրեն մեջ խոսած: Իր սրտին մեջ բնության ծովը կհուզվի, վասնզի ինքն իսկ բնության ալիքներուն վրա կդեգերի: .… Գեղջուկ երգերը տեսակ-տեսակ ասուն հայելիներ են, որոնք զատ-զատ իրենց ծնունդ առած վայրերուն դիրքը, կլիման, բնությունն ու կյանքը կանդրադարձնեն»: Մինչև 1800-ականները անհատների, թագավորների ու իշխանների պատմություններից բացի՝ երբևէ չի արձանագրվել  ժողովրդի պատմությունը, չի նկարագրվել այդ ժողովրդի նիստուկացը  (միջնադարում մեծարվում էր Գրիգոր Խուլ անունով երաժիշտը, որովհետև ականջները փակել էր մոմով, որպեսզի ժողովրդական երգ չլսի ու չպղծի իր հոգին), և մինչ այդ  չի խոսվել, թե ով է սասունցին, մշեցին, վանեցին, ալաշկերտցին, կարինցին, ակնցին, խարբերդցին, բասենցին, շիրակցին, լոռեցին, սյունիքցին, արցախցին, տավուշցին, իգդիրցին և այլն: Որքան անիմաստ է հնչում «և այլն»-ը, երբ երկար կարող ենք շարունակել այդ «շարքը», երբ ամեն մեկը մի սուրբ ու հզոր աշխարհ է` կանգնած համաշխարհային քաղաքակրթության ակունքներում: Հայրենիքն ու բնիկ ժողովրդին ճանաչելու, այսինքն` ինքներս մեզ ճանաչելու սերմը ցանեցին Աբովյանը, Սրվանձտյանցը, Չիթունին, Խրիմյան Հայրիկը և ուրիշներ: Նրանք եղան Կոմիտասի գալուստը նախանշող կարապետները: Սա հեղափոխություն էր արամյան ցեղի մտքի մեջ: Սկսվեց հայրենապաշտությունը: Խրիմյան Հայրիկը գերմանացի հնագետին ասաց, որ մի հին գանձ ունի, և երբ հնագետի աչքերը փայլեցին անհամբերությունից, Հայրիկն ասաց. «Իմ ազգս է: Քրիստոսեն ալ, Մովսեսեն ալ հին իմ թշվառ ազգը: Անտեսած այս թանկագին հնությունը` հին քար մը կամ առարկա մը փնտրելու կելլեք»: Տարիներ անց  Կոմիտասն ասաց. «…Գավառը իմ աչքիս առջև կպատկերանա իբրև սրբավայրը հայ գեղարվեստի նշխարներու. հոն կտեսնեմ հայ երգը` հայ գեղջուկին շրթներուն վրա: Հայ գութանը, հայ գեղջուկը` իր արորին ու մաճկալին հետ, ու քարերն անգամ նվիրականություն մը կհիշեցնեն ինծի: Այդ քարերի բեկորներն են հայրենիքը… հոն են շեշտերը մեր գեղարվեստին և ոչ թե մայրաքաղաքներուն մեջ…»: Կոմիտասը չորս տարեկան էր, երբ Սրվանձտյանցը հայտնագործեց «Սասնա ծռեր» էպոսը, և երբ նոր կառուցվել էր Էջմիածնի ճեմարանը, որտեղ առաջին անգամ ուսումնասիրվելու էին նախաքրիստոնեական Հայաստանը, բարբառը, առասպելն ու ժողովրդական ծեսը, հակառակ գրիգորխուլյան հայացքի` խրախուսվելու էր ժողովրդական երգն ու նվագը: Կոմիտասը ինը տարեկան մի որբ երեխա էր հեռավոր Անատոլիայում, երբ Սրվանձտյանցը ողջ հայության համար բառիս բուն իմաստով հայտնաբերեց հայրենիքը. նա 1878 թվականին ոտքով շրջեց պատմական հայրենիքի գավառներով, լեռներով ու ձորերով, կուսական աշխարհներում  ծվարած նահապետական գյուղերով ու երբեմնի փառքը կորցրած հնամյա քաղաքներով, եղավ դրախտի տարածքում` Հարքի Բյուրակն լեռներում, որտեղից սկիզբ են առնում դրախտի գետերը` Եփրատն ու Տիգրիսը, որտեղ ժողովուրդը փնտրում էր անմահության Բրաբիոն ծաղիկը, և մանրամասն գրանցեց իր տեսածն ու լսածը: Եվ երբ  մոտեցավ Ծոփաց աշխարհի Ծովք լճին, էլ չդիմացավ` փլվեց հողին… Հետո գրեց. «Քարերու գլուխը քարացած մնացեր եմ և ապա գետինը թավալեցա երեսացս վրա: Կը փարիմ, կը գրկեմ, կը պագեմ, կսթափիմ և այլ աչերս չվերցուցի երկինք: Երկինքեն բարձր փառք մը գտած էի»: Հետո Կոմիտասն էլ գրեց. «Ինձ համար չկա ուրիշ երկինք, քան իմ ժողովրդի հարազատ հոգին»: Այս աշխարհայացքը ծնեց 19-րդ դարի հսկաներին գրականության, լեզվաբանության, հնագիտության, ճարտարապետության, ազգագրության, բանասիրության, պատմաբանության և այլ ասպարեզներում:

Սկսեց երևան գալ անհիշելի ժամանակներից հարազատ լեռներում ու ձորերում փակված գանձը` հայ ժողովուրդը: Երբ փոքրիկ Կոմիտասին բերեցին Էջմիածին, նա հայերեն չգիտեր, թրքախոս էր, որովհետև իր պապի ժամանակներում հայերեն խոսողի լեզուն կտրում էին Կուտինայում, և այդ երեխան, երբ մի քանի տարում սովորեց հայերենն ու հայկական նոտագրությունը, կանգնեց սրբազան Արարատների առջև և անվրեպ ցույց տվեց` ահա, սա է մեր բնիկ երգը: Նրա նախնիք Գողթան գավառից էին` հեթանոս գողթան գուսանների շառավիղները, և այդ երեխան պարզապես ճանաչեց հին ելևէջը: Նա պատանի հասակում արդեն գրառել էր մի նյութ, որը անհիշելի ժամանակներից գոյատևած ողջ հայ մշակույթն էր` պահպանված երաժշտության լեզվով: Մեր ճարտարապետության հնագույն նմուշները քանդվել են. ուրարտական շրջանից մեզ է հասել Մուսասիրի տաճարի պատկերը միայն, անդարձ կորել են կամ ոչնչացվել են մեր մեծ կտավի բանահյուսական նմուշները, օրինակ, Վահագնի  առասպելը պատմել են Հերակլեսի առասպելի չափ, և բազմաթիվ մեծածավալ նյութերից փրկվել են միայն մեր «Սասնա ծռեր» էպոսը (այն էլ հատվածաբար) և հրաշապատում հեքիաթների օրինակներ, մեր հին, շքեղ ծեսերից ու տոներից մնացել են ուրվականներ (ծվեններ ու պատառիկներ) և այլն: Բայց Կոմիտասի շնորհիվ մենք ունենք մեր հազարամյակների երաժշտության ադամանդը, ունենք այն ելևէջները, որ  երգել են Մաշտոցի ու Արգիշտի արքայի պապերը: Այսինքն` մեր մշակույթն առավել ամբողջական ու անխաթար պահպանվել է մեր երաժշտության միջոցով: Կոմիտասը միայնակ արեց այն, ինչը  Եվրոպան հարյուրավոր մարդկանց միջոցով արել էր դարերի ընթացքում: Կոմիտաս նշանակում է Արևմտյան և Արևելյան Հայաստանի հազարամյակների մշակույթը` պահպանված երաժշտական լեզվով (և՛ պրոֆեսիոնալ, և՛ ժողովրդական): Օրինակ՝ Կոմիտասը գրում է. «Քանի խորունկ եմ մտնում երաժշտական ծիծաղածին ծովի մեջ, նույնքան պնդվում է համոզմունքս, թե մեր և' ժողովրդական, և' եկեղեցական աննման ու վեհ եղանակները, որոնք քույր և եղբայր են շատ վաղուց, ապագայում նույնպես օտարների համար ուսումնասիրության աղբյուր պետք է դառնան, որովհետև արմատը շատ խոր հնություն է տանում հասցնում, մինչև Հայի ծագումը, այնտեղ, նորանից անբաժան, ծլում և նորա հետ է մեզ հասնում»: Կոմիտասը ժամանակահատվածի առումով ամենաամբողջականն է` հազարամյակների խորքերից մինչև 20-րդ դար (ապագայի հիմքերով), աշխարհագրության առումով  ամենատարածականն է` պատմական Հայաստանի ընդգրկումով: Նրա ժառանգությունն արտահայտում է ազգային կյանքի բոլոր դրսևորումները. աշխատանքային, երկրագործի երգեր (հացի արարման փուլերը, գութաներգ, կալի երգ, սայլերգ, քաղհանի երգ, ցորեն աղալու երգ և այլն), տնային աշխատանքի երգեր` սանդի, այծ կթելու, օրորոցի, երեխա խաղացնելու-թռցնելու երգեր, պատմական երգեր, էպիկական երգեր, վիպաքնարական երգեր, տոնական և ծիսական  երգեր (հարսանեկան, Բարեկենդանի ու Զատկի, Համբարձման, Վարդավառի և այլն), պանդխտության երգեր, ողբերգեր, բնության երգեր, մանկական երգեր, երգիծական երգեր, կատակերգեր, սիրո երգեր, բազմաթիվ պարերգեր, ռազմական և քրմական պարեր ու պարեղանակներ, հոգևոր երաժշտություն, որը հիմնված է մեր հեթանոսական եղանակների վրա (շարականներ, պատարագ, տաղեր, ժամասություն, ասերգություն և այլն): Այս ամենի վերաբերյալ Կոմիտասը կատարել է գիտական խոր ու անգերազանցելի, համաշխարհային նշանակություն ունեցող ուսումնասիրություններ, նկարագրություններ, վերականգնել է մեր երգեցողության ոճը, այս ամենի հիմքի վրա (ինչպես սերմից ծլի ու աճի իր իսկ բնական ծառը) ստեղծել է պրոֆեսիոնալ երաժշտության ինքնատիպ, հայեցի ոճը, հիմնել կոմպոզիտորական դպրոց, մի ճանապարհ, որը տանում է դեպի ապագայի երաժշտությունը, ստեղծել է ներդաշնակության (հարմոնիայի) նոր համակարգ, նոր մտածողություն (ազգի ինքնատիպ էությունից բխող), ձևակերպել է մեր երաժշտության քերականությունը և ընդհանրապես հայ մշակույթի բնույթը, օրենքները, համակարգը (կենտրոնաձիգ), մեր աշխարհայացքը՝ երաժշտության լեզվով: Նա սկսել է վերականգնել հնագույն տիեզերակարգը, ինչի հիմքում է համաշխարհային քաղաքակրթության ծագումնաբանությունը: Կոմիտաս. «Ազգային երաժշտությունը ազգի մը մեծության չափանիշն է, երաժշտությունը որքան մեծ է` ազգն ալ նույնքան մեծ է: Երաժշտությունը ամենեն մաքուր հայելին է ցեղին»: Հովհ. Թումանյան. «…Երաժշտությունը` ամենանուրբն ու ամենասուրբը, ամենաթանկ բանը, ինչը որ կա աշխարհքում ու կյանքի մեջ»: Կոմիտասի ծրագիրն էր` ողջ հայ ժողովրդին վերադարձնել իր հարազատ հոգին, իր բուն էությունը, իր տեսակը: Նա գրում է. «Մեկ հասկացված անկեղծ ձայնը հազար ճառ կարժե, որովհետև ճառը պետք է մարսե հասարակությունը, որ կարենա անկե սնունդ առնել, ինչը որ ժամանակներու գործ է. իսկ ձայնը վայրկյանին մեջ կթափանցե մարդուն կուրծքեն ներս և այնտեղ կհիմնե զգացման ու մտքի վառարան»: Կամ. «Ամբողջ մտատանջությունս է հասցնել աշակերտներ, որոնք դպրոցներու մեջ տեղ գրավեն. նվիրվեն ազգային երաժշտության ուսումնասիրության, տարածեն ժողովրդի մեջ հայ երաժշտության ոգին, որպեսզի ժողովրդի մեջ ազգային երաժշտության խոսքը մարմնանա, և անոր ազդեցության տակ ժողովուրդը, թոթափելով իր թույլ պատյանը, մտնե վերակենդանացման շավիղին մեջ»:  Այս ծրագիրը կանգնեցվեց, իրավաբանորեն ասած, անհաղթահարելի ուժի պատճառով. դա ցեղասպանությունն էր և հայ բուրժուազիայի անտարբերությունը և Սբ. Էջմիածնի «նոր կարգը». Խրիմյան Հայրիկի մահից հետո այնտեղից վերացավ վերոհիշյալ աշխարհայացքը (այլևս չվերադառնալու պայմանով):

Իզմիրլյանի` կաթողիկոս ընտրվելը ուղեկցվեց կղերական բանսարկություններով և խառնակություններով: Նախապես ամեն տեսակի զրպարտություններ էին բարդել ազգայնական Օրմանյանի վրա, որպեսզի նա չընտրվեր կաթողիկոս: Տիրող իրավիճակը երևում է Կոմիտասի նամակի այս տողերից. «... Սիրտս լցված է. եթե չամաչեմ լաց լինելու, ցավերս շատացել են: Տես աչքովդ, թե ինչպես մարդիկ ավերում, կործանում են պատիվ, անուն, եկեղեցի, սրբություն, ազգայնություն և ինչպես գործիք են դառնում չարի ձեռին, և ապա մի՛ լցվիր, մի՛ լար, մի՛ ողբա Խորենացու պես, իր իսկ ողբով. այժմ նույն պատկերն է մեր շուրջը, և նորա ուրվականն է ողբում մեր անբուժելի ցավերը»: Առաջադեմ և զարգացած մարդիկ արհամարհվում էին, եկեղեցին կուսակցականացվում էր: Տարբեր պատճառաբանությամբ ճեմարանից հեռացվում են Կոմիտասի ընկերները` նկարիչ Եղիշե Թադևոսյանը, Հովհ. Հովհաննիսյանը, Վ. Փափազյանը, Մանուկ Աբեղյանը, Աճառյանը և էլի ուրիշներ:

«Ո՛չ խելք են թողել, ո՛չ միտք, անհանգիստ բան եմ եղել, հոգիս բերանս է հասել: Երևակայիր, որ շրջապատված եմ թանձր մառախուղով, ուզում եմ լույս, պայծառ լույս տեսնել, հեռանալ վեր, շատ վեր, այրող արևի հետ ապրել, բայց ճանապարհ չեմ գտնում, անիրավ օդի մեջ խեղդամահ եմ լինում: Մարդ չկա, որին բանաս սիրտդ, մարդ չկա, որից մի բան լսես: Նստում եմ առավոտից մինչև իրիկուն բուբույին պես իմ սեղանի առաջ, գրում ու գրում... Գալիս է հանգստի րոպե, մարդ ես որոնում, որ գրածդ երգես, նվագես և կարծիք լսես, չես գտնում: Դուրս եմ գալիս և վագրի պես այս ու այն կողմ եմ շուռ գալիս մեն-մենակ իմ պարտեզում և տանիքի վերա: Ես զարմանում եմ, թե ինչո՞ւ մինչև այժմ  չեմ խելագարվել…»:Հեռացավ նաև Կոմիտասը… Մնացին երգերը, որոնք մեզ համար հայրենիք էին. դրանք երգեր չեն ժամանցի ու հենց այնպես լսելու համար: Մերը չէ այսօր մեր հրաշք Ակնը, և չի ապրում այնտեղ իր հարազատ զավակը` հայը: Կա «Ակնա օրորը», և այդ մեկ երգը մեզ համար մի ողջ երկիր է ու հայրենիք, աշխարհայացք  ու ապրելու հաց, և հայը չպետք է լինի այդ երգը լսող հանդիսատես, այլ պիտի լինի կրողը այդ ոգու: Այսօր Կոմիտասը պիտի գա, որ մենք չվերածվենք հանդիսատեսի ու տուրիստի մեր իսկ հայրենիքում: Մենք Կոմիտասից առաջ մի ուրիշ ազգ էինք, Կոմիտասից հետո ուրիշ ազգ պիտի լինեինք, պիտի դառնայինք մեր էության բուն ակունքներին: Կոմիտասը դարձավ չափանիշ. այսուհետ ամեն բան չափվելու է նրանով, ոչ միայն` հայկականությունը, այլև գեղարվեստի բարձրությունը: Եվ այնուամենայնիվ, հայն իր հոգու խորքում, իր ենթագիտակցության թաքուն շերտերում գիտե`  երբ վտանգվի իր ինքնությունը, ինքն ունի պահված այն Տունը, ուր կարող է մտնել ու առնչվել իր ամենամաքուր, նվիրական, կուսական, սուրբ ու վեհ, անհաս ու անըմբռնելի, անչափելի հարազատ հոգուն, էությանը, անխառն ու վճիտ ակունքին և զորանալ կրկին, ինչպես զորանում էին Սասնա  ծռերը` խմելով Կաթնաղբյուրից: Այսօր, երբ մերն է միայն մեր պատմական սուրբ հայրենիքի մեկ տասներորդ մասը, ստիպված ենք վերադառնալ 1878 թվականը և կրկին հայտնաբերել հայրենիքը, էպոսը, երկրագործ ոգին, հայտնաբերել անհիշելի ժամանակներից Արարչի կողմից մեզ տրված հարազատ Երկինքը` Կոմիտասին: Մենք սա պիտի անենք` ի պատասխան մեր ճանապարհն ընդհատած ցեղասպանությանը, ի պատասխան սպիտակ ջարդին ու հավերժական թվացող արտագաղթին, անհայրենիք մարդու տեսակին ու գաղափարախոսություններին: Կարծում եմ` պարզ է, որ մեր խոսքը գութանով հող վարելու մասին չէր (առածն ասում է` հասկացողին` մին, չհասկացողին` հազար ու մին…): Մենք պարզ ու մատչելի  շարադրում ենք մի բան, որ կարող ենք հարկ եղած դեպքում վերածել համաշխարհային փիլիսոփայություններին ու մշակութաբանությանը հարիր խիստ մասնագիտական լեզվի: Խոսքը նաև ընդհանրապես ճշմարիտ Մարդու տեսակի մասին է, որ այնպես սկսել է պակասել աշխարհին:  Հայրենապաշտ Մարդը հայրենի հողի մեջ փնտրեց Երկինքը, և այդ Երկինքը հենց իր հոգին էր, իր հայրենիքը:

Ուշադրություն: Հնում ամեն ինչի հիմքում, ակունքում եղել է Աշխարհի Պատկերը (մարդկային հատկությունների համակարգը), և ամենամեծ, ամենասուրբ բանը համարվել է այդ համակարգը, որն արտահայտել է արարչական Մարդու տեսակը: Եվ դա այն չէ, որ կարծում են, այսպես ասած, արևելքի և արևմուտքի հոգու, մտքի «տիտանները», փիլիսոփաները, էզոթերիկները, աստվածաբանները և այլք: Այդ աստվածային համարվող Մարդը ամենքին շատ էլ լավ հայտնի պարզ մարդն է: Քանի որ ակունքում` նախնական համակարգում, գտնվող հատկությունների միասնությունը հենց «նկարագրում է պարզ մարդուն»: Բարեբախտաբար մենք դեռ չենք հասել այն վտանգավոր սահմանագծին, որ ես ստիպված լինեմ կիրառել մտքի ճկունություն, ճիգ, եռանդ ու ճարտասանություն` բացատրելու համար, թե որն է պարզ մարդը:

Նրա հոգում անդադար արձագանքել է Աշխարհի Պատկերը. այն ապրել է հայրենի ծեսում, հարսի գործած գորգի նախշում, այդ նախշի տակ օրորվող օրորոցին հմայող մոր երգում: Այն ապրել է  երկնակամարով սլացող ու հայրենի լեռներին նմանակող անմեկնելի շուրջպարում, հրաշապատում հեքիաթում, արդար կենցաղում և իր նման պարզուկ ու խոր երգերում: Այդ պարզ մարդու վեհ ու անհասանելի տեսիլները մարմին են առել համաշխարհային հանճարների ստեղծագործություններում ու ինչպես հարազատ հոգու վերադարձ՝ հնչել են Մարդու էության անդունդներում: Եվ մարդու հոգում, ինչպես հարազատ տան մէջ, ապրել ու ապրում են Բախը, Մոցարտը, Բեթհովենը, Կոմիտասը և բոլոր նրանք, ովքեր եղան թարգմանը Մարդու անտակ հոգու, դարձան Մարդու էության Ձայնը, Գույնը, Խոսքը, Շարժումը, Քարը, Կավն ու Հողը: Պարզ մարդու համար իր ողջ հայրենիքը առասպելականացված էր: Այդ հայրենիքի տարածքը սրբազան աշխարհագրություն է, ոչ թէ մագաղաթի կամ թղթի, այլ հայրենի լեռների, ձորերի, ջրերի ու դաշտերի վրա գրված սուրբ գիրք է: Հայրենի լեռները շուրջպար են բռնել երկնքում, լճում լողանում է սիրո աստվածուհին և մշուշ սփռում, որ իրեն չտեսնեն, պատերազմում ընկած իր արևանուն արքան է  դարձել լեռ ու ուխտատեղի, երկինքը հայրն է, ու երկիր-հողը` մայրը: Ամենը` սար, ջուր, գետ, բլուր, քար, ծիլ ու ծաղիկ, թռչուն ու կենդանի, համայնքի անդամ են և զատ-զատ ունեն իրենց առակն ու հեքիաթը և տիեզերքում արձագանքող հայրենի ձայնի ելևէջը` ամենքիս Տուն կանչող… 

Արթուր Շահնազարյան

Երևակ ամսագիր